Nedovršenost sistema poslovanja u Republici Srbiji, kao u zemlji tranziciji - treci deo

Uvodni deo

- SISTEMI OBEZBEĐENJA UREDNOG IZVRŠENJA OBAVEZA -

- PRAVNO-EKONOMSKI ODNOSI KOJI NASTAJU PRILIKOM OBEZBEĐENJA UREDNOG IZVRŠENJA OBAVEZA 

U svetskoj poslovnoj praksi garancija urednog izvršenja obaveza se naziva i „garancija dobrog izvršenja“. Najčešće je to garancija koju izdaju banke, ali kako je to već rečeno, uredno, odnosno dobro izvršavanje obaveza garantuju i majke, odnosno holding kompanije u čijim poslovanjima (najče su to konglomerati kompanija kojima upravljaju holding kompanije) se nalazi i kompanija koju kontroliše druga kompanija-kontrolna, kompanije dužnika obaveze za koju ta kontrolna kompanija izdaje garanciju urednog izvršenja njene obaveze prema partneru iz nekog osnovnog poslovnog odnosa. Karakteristike ove garancije su iste, kao i kod  takve garancije koju izdaju banke. Odnos ove dve vrste garancija je u mnogome drugačiji od načina i instrumenata obezbeđenja urednog izvršenja dužnikovih obaveza za koje obezbeđenje urednog izvršenja vrše osiguravajuća društva, odnosno ekonomski jako moćna fizička lica. 

Isto tako su i drugačiji odnosi koji nastaju prilikom samog formiranja osnova za izdavanje garancije urednog izvršenja, kao i odnosi koji nastanu kada ta „garancija urednog izvršenja obaveza“ bude iskorišćena, tj. upotrebljena, zato što dužnik, u nekom pogledu, nije uredno izvršio svoju obavezu. 

FORMIRANJE OBAVEZE U OSNOVNOM UGOVORNOM ODNOSU I OSNOV ZA FROMRIANJE POSLOVNIH ODNOSA NA BAZI ČEGA SE VRŠE GARANTOVANJA UREDNOG IZVRŠENJA OBAVEZA

Kod korporativnih i bankarskih garancija urednog, odnosno dobrog izvršenja, koje izdaju korporacije i banke,  kao i kod ostalih garancija  je primarno formiranje obaveze, odnosno obaveza iz osnovnog pravno- komercijalno posla između dužnika i poverioca neke obaveze, odnosno skupa obaveza. Međutim, najčešće, pre nastanka, a nekada i posle nastanka ovog zaključenjaa poslovnog ugovora, biva zaklučen ugovor između dužnika u ovom osnovnom poslu i banke, odnosno holding-kontrolne kompanije, koje izdaju garancije urednog, tj. dobrog izvršenja obaveze ili obaveza od strane dužnika obaveza prema poveriocu obaveza. 

Prvim ugovorom u svemu se preciziraju obaveze između dužnika tih obaveza i poverioca tih obaveza. Tu, najčešće, dužnik obaveza iz osnovnog posla deponuje određena finansijska sredstva ili lako unovčiva druga sredstva (najčešće su to likvidne hartije od vrednosti, dragocenosti) kod banke garantora, odnosno kontrolne kompanije garantora urednog izvršenja obaveza dužnika obaveze iz osnovnog posla. 

VELIKA SLOŽENOST SISTEMA ODNOSA KOJI NASTAJU IZMEĐU TRI KOMPANIJE, ODNOSNO TRI GRUPE KOMPANIJA-NA OSNOVU DVA ILI VIŠE UGOVORA

Ugovorom između budućeg garantora, na jednoj strani i dužnika nekih obaveza na drugoj strani regulišu se obaveze budućeg garantora, a to su da izda tačno onakvu garanciju urednog, odnosno dobrog izvršenja obaveze od strane dužnika obaveze, kakvu je on definisao sa svojim poslovnim partnerom iz osnovnog posla. Garantor, zatim, izdaje garanciju obezbeđenja urednog izvršenja obaveza svog ugovornog partnera, a dužnika obaveza iz osnovnog posla. Garancija postaje valjanim osnovom za potraživanje štete koju poverilac obaveze, odnosno držalac, tj. vlasnik potraživanja i držalac, sada već i pomenute garancije, može da potražuje naknadu štete od garantora, bez obaveze dokazivanja da je stvarno i došlo do neizvršenja ovaveze, odnosno neurednog izvršenja obaveze. On nije dužan čak ni da dokazuje nastanak i visinu štete u njegovoj imovini. 

Zatim, taj budući garantor, uz određene uslove koje prema njemu mora da ispuni dužnik obaveze iz osnovnog posla, banka ili korporacija garantor je u obavezi da isplati svu štetu ili njen deo koji je određen osnovnim poslom sa poveriocem obaveze, od strane dužnika, a na prvi poziv. Ovo je veoma bitno da se istakne. A ovo znači da garantor, kada mu se obrati poverilac obaveze, PRVI PUT, tvrdeći da dužnik obaveze nije, u bilo kom aspektu, izvršio ili nije uredno izvršio svoju obavezu, sa zahtevom poverioca obaveze da mu garantor, bez odlaganja, isplati  u garanciji navedeni iznos, najčešće naknade štete, naznačen u garanciji urednog izvršenja. Ističemo, garantor, nema nikakvih prava da ispituje da li je poverilac sa svojim zahtevom, baziranim na prethodno primljenoj garanciji dobrog izvršenja, plativnoj na prvi poziv i bez odlaganja, da izvrši sada svoju obavezu naknade štete prema poverocu dužnika obaveze iz osnovnog komercijalnog posla. 

NOVI ODNOSI KOJI NASTAJU IZMEĐU RANIJIH POSLOVNIIH PARTNERA IZ OSNOVNOG POSLA, TJ. IZMEĐU POVERIOCA OBAVEZA I DUŽNIKA OBAVEZA IZ TOG OSNOVNOG POSLA

Dakle, dužnik obaveze ima svoja prava prema poveriocu te obaveze koji je iskoristio svoje pravo prema garantoru iz garancije urednog, odnosno dobrog izvršenja obaveze. Ta prava se sastoje u tome što dužnik obaveze ima pravo da po sistemu rešavanja sukoba, odnosno sporova ili spornih situacija, regulisanim osnovnim poslom, odnosno pravom koje je ugovoreno kao merodavno pravo za rešavanje svih sporova, koji nastanu između dve strane u osnovnom ugovoru, kao i pred javno ili privatno-pravnim organom i u zemlji koja je navedena u osnovnom ugovoru između dužnika i poverioca obaveza, u konkretnom slučaju. Dakle, u momentu isplate od strane garantora određenog iznosa novca poveriocu te obaveze, stupa „na scenu“ odnos za rešavanje sukoba, odnosno sporova između ugovornih strana u osnovnom poslu.

DUŽNIK IZ OSNOVNOG POSLA POSTAJE POVERILAC PREMA SVOM NEKADAŠNJEM POVERIOCU IZ ISTOG OSNOVNOG POSLA

 Osim toga, kada se reši ovaj spor, tada i dužnik obaveze može da ima svoje obaveze, ovog puta, prema garantoru ili poverilac obaveze stiče obavezu naknade štete prema dužniku iz osnovnog posla zbog toga što je pogrešno, tj. maliciozno iskoristiio svoja prava iz garancije urednog, odnosno dobrog izvršenja, te tako i prouzrokovao štetu dužniku obaveze iz osnovnog posla, jer je dužnik već platio određenu naknadu što koju  je garantor pretrpio, kada je postupao po pozivu za naknadu štete bivšem poveriocu, bazirane na osnovnom poslu, kao i na garanciji urednog, odnosno dobrog izvršenja, tj. da isplati štetu poveriocu- tj. da postupi po pozivu za naknadu štete dužnikovog poverioca iz osnovnog posla. 

Kao što se vidi i iz složenosti praćenja, tj. razumevanja ove situacije, ovde nastaje prilično složena situacija.

Dakle, dužnik obaveze iz osnovnog posla ima ugovor i sa bankom, odnosno kontolnom kompanijom garantorom, u pogledu toga, da mora da uredno, u svakom aspektu, izvrši svoju obavezu, odnosno obaveze iz osnovnog posla. Isto tako, dužnik ima i svoje obaveze prema banci odsnosno svojoj kontrolnoj kompaniji garantoru za svu štetu koja nastane na strani garantora, time što je garantor morao da postupi prema garanciji urednog izvršenja obaveza dužnika iz osnovnog posla i tako mora da nadoknadi sve izdatke garantoru, kao i štetu, koje je garantor pretrpio izvršavajući svoju obavezu prema poveriocu dužnika te obaveze urednog izvršenja. Ukoliko, pak, dužnik obaveze dokaže da poverilac „njegove“ obaveze nije brižljivo, tj. uredno – u dobroj veri, postupio kada je koristio svoja prava iz garancije urednog izvršenja, odnosno dobrog izvršenja prema izdavaocu te garancije, odnosno garantoru urednog izvršenja obaveze od strane dužnika. Zbog toga, raniji poverilac, a sada dužnik obaveze naknade štete, dakle raniji poverilac, u ovoj situaciji, postaje obavezan da svom prvobitnom dužniku nadoknadi svu štetu koju je on pretrpio postupajući prema garantoru iz ugovora o garantovanju od strane banke, odnosno „majke-sestre“ tj. kontrolne kompanije. Dakle, prethodni poverilac postaje dužnik obaveze naknade štete svog neurednog korišćenja prava iz garancije. I obratno, prethodni dužnik uredno izvršene obaveze postaje poverilac prema prethodno svome poveriocu, iz osnovnog posla. 

NEOPHODNOST SINHRONIZACIJE IZVRŠAVANJA OBAVEZA, ODNSONO OSTVARIVANJA POTRAŽIVANJA IZMEĐU VIŠESLOJNO MEĐUSOBNIH VIŠESTRUKIH PARTNERA

Iz ovog primera, lako je zaključiti koliko je ovde potrebno sinhronizacije prilikom ugovaranja, odnosno urednog izvršavanja obaveza iz svakog poduhvata, koji se kreira kao pravno-finansijski akt u kome su precizno definisane više struke obaveze i međusobna potraživanja. Ovo regulisanje nije baš „preterano“ složeno, zbog činjenice da je pre bilo kog zakonodavca, a neretko i više od njega, poslovna praksa, odnosno vršioci raznih poslova, tj. poslovnih delatnosti jesu , inventivni, odnosno izuzetno inventivni inventivni. Mada ne treba isključiti ni inventivnost, u velikoj meri i donosilaca određene poslovno-pravne regulative. To se najčešće događa, kada u poslovnoj praksi nastaje neko neuralgično pitanje, za čije rešenje bi toj poslovnoj praksi trebalo mnogo duže vremena da dođu, odnsno inventiraju rešenje, međutim, pošto oni nisu i tvorci propisa, onda ovi drugi stupaju na scenu sa svojim inventivinostima. Potrebno je svakako istaći da postoje tvorci regulative i to kako u pojedinim zemljama, tako i u pojedinim regijama, a neretko i na celom-globalnomm međunarodnom nivou, gde je veoma često potrebno da se iznađu, tj. inventiraju rešenja, koja odgovaraju mnoštvima specifičnosti koje postoje ne samo na nacionalnim nivoima, već često,  i na na regionalnim nivoima. Stoga i jesu jako dugi postupci formiranja, inventiranja, ne samo nacionalnih poslovnih krugova u pojedinim oblastima, radi prevazilaženju svih detalja u kojima se razlikuju određena poslovna udruženja, tj. vršioci različitih privrednih aktivnosti, odnosno oblika poslovanja. Kada dođe do ovog prvog ujednačavanja, dalja ujednačavanja, koja su neophodna da bi nastali propisi na regionalnim nivoima, a najveći problemi, sasvim logično nastaju na globalnom međunarodnom nivou. Poznato je, stoga, da su mnogi pravni akti i ne samo pravni, već i akti druge prirode, kojima se nastoji da ujednači ili maksimalno približi regulativa u bilo kojoj oblasti na globalnom ili nekom od nižih nivoa ujednačavanja, da su potrebne i decenije dugotrajnog pregovaranja i tvorenja raznih kompromisa, kako bi se došlo do trasiranja-formiranja „terena“ i instrumenata, koji bi na međunarodnom globalnom nivou doprineo efikasnijem i efektivnijem obavljanju poslovanja sa više benefita svih učesnika izvan jedne pojedinačne kompanije, odnosno fizičkog lica za funkcionisanje na efikasniji, odnosno bezbedniji način. Maksimalno bolji način u svakom pojedinačnom slučaju, kada bi izostala ova međunarodna aktivnost. Tako je nastala i jedna od najvažnijih globalnih konvencija Bečka konvencija o prometu robe. Ovoj konvenciji pristupili su, a i dalje mogu da pristupaju zemlje potpisnice širom sveta. 

VISOKI POZITIVNI EFEKTI INSTRUMENATA KOJI UBLAŽAVAJU POTEŠKOĆE U ODVIJANJU POSLOVNIH AKTIVNOSTI, U OVOM SLUČAJU RAZMENE ROBE I USLUGA

Vrati ćemo se na našu osnovnu temu u ovom delu rada, a to je na odnose koji nastaju prilikom garantovanja urednog izvršenja obaveza, kao jednog od glavnih uslova, za efikasno poslovanje. Retko gde reč „efikasno“ ima toliko mnogo značenja kao što je to ovde slučaj. Ovde ova reč znači i brzo, odnosno  u najkraćem praktično mogućem roku, i sa najmanjim praktično mogućim i ekonomski prihvatljivim rokovima, troškovima poslovanja, na minimumu, a najvišim praktično mogućim profitom i kvalitetima svih radnji, materijala i kompleksa raznih konstrukcija i svih vrsta poduhvata.

Dakle, čim neko ima neki problem, a pogotovo ako više njih ima iste ili slične probleme, uključuju se veoma brzo svi mehanizmi i potencijali kreativnosti u cilju efikasnsog rešenja tog problema. 

Ovakve situacije su bar u jednom istovetne. A to je da najinventivniji pojedinci, grupe pojedinaca, odnosno kompanije ili grupe kompanija ne mogu da postoje, ukoliko nisu u stanju da svojim aktivnostima, na prvom mestu inventivnostima i drugim resursima rešavaju probleme, odnosno potrebe koje drugi imaju. Tako nastaju mnogi obici poslovanja. Na osnovi rešavanja „problema“ odnosno potreba drugih, nastaju delatnosti svih fizičkih i pravnih lica, koji se bave poslovnim aktivnostima.

REŠAVANJE PROBLEMA ODNOSNO POTREBA DRUGIH ILI NA SOPSTVENOJ STRANI, KAO OSNOV ZA RAZVIJANJE RAZNIH VRSTA DELATNOSTI-PRIVREDNIH AKTIVNOSTI

U tom smislu potrebno je da se istakne da su svi instrumenti poslovanja nastali na osnovu ljudskih potreba da rešavaju tuđe ili svoje probleme ili potrebe, odnosno da sebi ili drugima dovode životna zadovoljstva i uživanja na najviše moguće nivoe u momentima postojanja svakog od pojedinaca, odnosno grupa poslovanja. 

Dok smo još na području obezbeđivanja urednog izvršavanja ovaveza, napomenućemo da su sve vrste garancija, plaćanja, obezbeđivanja plaćanja, putem menica, jemstava ručne zaloge, odnosno upisa u katastre zaloga na nepokretnostima, odnosno na pokretnim stvarima koje imaju svoje registarske brojeve upisane u registre tih nepokrtnosti, koje i sama država, odnosno i cela svetska poslovna zajednica priznaje,, obaveznu pravnu snagu, dokumentarni garantovani i obični akreditivi, stand by letters of credit, menice, ručne zaloge, odnosno pisana garantovanja, odnosno jemstava trećih lica za uredno izvršavanje obaveza drugih lica, predstavljaju samo jedan mali deo celog instrumentarija, čiji su zajednički razlozi postojanja - uzbrzanje i olakšavanje poslovanja, smanjivanje troškova na minimum-opravdan, a profita na maksimum, pri čemu će se u poslovanju ostarivati najveći profiti, sa najmanje moguće neprijatnosti koristnika i maksimalno moguće ostvarivanje benefita posloovanja.

Svaka od navedenih pomenutih pojava, instrumenata odnosno činjenja može da predstavlja predmet poslovanja velikog broja ljudi bez posla, samo uz više inventivnosti i malo više početnih finansijskih sredstava, odnosno drugih resursa. 

U ovom delu smo obradili samo površno osnovne odnose koji nastaju u formiranju, tj. kreiranju , komercijalnog okvira za obavljanje određenog poslovnog poduhvata i samo jednog instrumenta, tj. garancije urednog izvršenja obaveza koji se izdaje od strane banaka ili kontrolnih korporacija, a služe svim ugovornim stranama da, kud i kamo, uz efikasno pravosuđe, lakše, efikasnije i plodonosnije odvijaju-izvršavaju svoje poslovne poduhvate. 

DRUGAČIJA VRSTA ODNOSA KOJI NASTAJU KORIŠĆENJEM USLUGA, ODNOSNO POMOĆI OSIGURAVAJUĆIH DRUŠTAVA, ODNOSNO FIZIČKIH LICA

Pomenuli smo i menicu, kao instrument obezbeđenja urednog izvršenja obaveza od strane pojedinaca, kao i istu aktivnost, koja se obavlja kroz sasvim različit sistem organizovanja poslovanja. A to su osiguravajuća društva. Osiguravajuće kompanije širom sveta, zasnivaju različite „proizvode“ koje „prodaju“ drugim licima. Ovde je osnov poslovanja i uopšte sistem poslovanja  osiguravajućih kompanija-subjekata osnovni sistem velikih brojeva. Naime, osiguravajuća društva zaključuju ogroman broj ugovora o osiguranju od šteta, gubitaka i skoro svega negativnog, odnosno nepovoljnog što se može dogoditi različitim oblastima i poslovanja i življenja, te se obavezuju da isplate odgovarajuće štete, odnosno akumulirane benefite, onima (veoma brojnima) koji kroz duži ili pojedinačan slučaj uplaćuju osiguravajućem društvu određenu svotu novca, na ime naknade za one benefite koje najčešće dobija veoma mali broj osiguranika, koji se svrstava u tzv „osigurane“ slučajeve. Osigurani slučaj je okolnost, odnosno okolnosti koja je, odnsono koje su prethodno definisana/e ugovorom o osiguranju između osiguravajućeg društva i na drugoj strani nekog koji želi da ostavri benefite čije obećanje se plaća premijom osiguranja. Ali po sistemu poslovanja, njegovoj filozofiji, osigurani slučajevi se ostvaruju u skoro zanemarljivom broju ostvarenih u odnosu na broj osiguranih okolnosti koje se nazivaju osigurani slučajevi. 

Tako, u našoj temi, osiguravajuća društva osiguravaju gubitke od posovanja dužnika, a samim tim im svojim polisama, kada te polise budu predate trećim licima, osiguravaju trećim licima naknadu štete od eventualnog neurednog izvšenja ugovorne obaveze.

Beograd, 19.10.2022. AUTOR, adv. Omer Ćehović